تولایی محمود (PhD )، پیمان نوروزی(PhD )، قره یاضی، بهزاد، (PhD )،سیروس زینلی(PhD )، اصفهانی، کسری( )، بهنیا، سیده سعیده( )، ملبوبی، محمدعلی(PhD )، شریعت پناهی مهران عنایتی (PhD )، مدرسی محمد حسین(PhD ) امیدی نیا اسکندر (PhD )، خوش خلق سیما نیراعظم(PhD )، جلالی مختار (PhD )، عالم زاده عباس(PhD )، موسوی امیر (PhD )، بمبئی بیژن (PhD )،مختاری فهیمدخت ، اخوان سپهی عباس (PhD )، افراز فضل اله(PhD ) ، زمانی محمدرضا (PhD )، یزدی صمدی بهمن (PhD )، علوی سیدمهدی (PhD )، علوی صغری ، موزونی رقیه ،متقی آرزو ، نعمتی اصغر (PhD )، نعیمی امیر( )، نورایی منوچهر( )، هاشمی سهی هاله(PhD )

 چکیده (فارسی)

 بیان مسئله : نقشه جامع علمی کشور ، سند راهبردی توسعه علمی محسوب میگردد که تحقق اهداف آن مستلزم شناخت صحیح از قابلیت دانش ها، شناسائی وضع موجود کشور و احصاء نیازها و مقایسه آن با وضع موجود در افق چشم انداز و تدوین برنامه راهبردی حرکت علمی از وضع موجود به وضع مطلوب می باشد بدین منظور معاونت علمی ریاست جمهوری ، زیست فناوری را نیز بعنوان یکی از علوم و فناوری های برتر ساز در برنامه ممیزی یک صد رشته از علوم مورد توجه قرار داده و تهیه این سند را به انجمن بیوتکنولوژی جمهوری اسلامی ایران واگذار نمود .

روش تحقیق : در اجرای این کار چهار تیم علمی در گرایش های بیوتکنولوژی پزشکی، کشاورزی ، صنعت و محیط زیست تشکیل و پس از بررسی اطلاعات موجود و جمع آوری اسناد نسبت به تعریف واحد از موضوع، بیان اهمیت رشته و سیر تحول تاریخی علم در ایران و جهان، ترسیم کلی زیست فناوری در ایران اقدام و مقایسه وضع موجود و مطلوب در عرصه های زیر ساخت، آموزش و پژوهش و صنعت مورد توجه قرار گرفته است و در نشست خبرگان نیز علاوه بر بررسی مستندات به نقد و ارزیابی نقاط قوت، ضعف، فرصت ها و تهدید ها پرداخته شده و برای وصول به وضعیت مطلوب پیشنهادات جمع آوری شده است.

نتایج: زیست فناوری از علوم و فناوری های برتر ساز چند دهه اخیر است که در عین قابلیت های جدید و ویژه، کمترین احتمال خطر برای محیط زیست و منابع طبیعی را داشته و قادر است در بسیار از عرصه های زندگی از جمله بهداشت و درمان، کشاورزی، انرژی، محیط زیست و ... اثر گذار باشد. در کشور ما نیز بلحاظ اسناد بالا دستی و دیدگاههای رهبری و وجود متخصصین عالی رتبه در کشور و مراکز تحقیقاتی مجهز، از شرایط ویژه ای برای تولید دانش، محصول و ایجاد ثروت برخوردار است. مقایسه ظرفیتهای مذکور با دستاوردهای حاصل نشان میدهد، کشور ما از بهره مندی در خورشان و حد انتظار برخوردار نمی باشد و لازمست در این خصوص ملاحظه لازم معمول و نقاط بازدارنده و مشکل ساز بر طرف گردد تا شاهد جهش روز افزون در عرصه های تولید علم وبهره مندی از فناوری باشیم.

واژگان کلیدی : زیست فناوری، بیوتکنولوژی، طرح ممیزی، توسعه، استراتژی ملی، معاونت علمی ریاست جمهوری، ، انجمن بیوتکنولوژی ایران

 مقدمه: واژه زیست فناوری نخستین بار در سال 1919 توسطKarl Ereky به مفهوم کاربرد علوم زیستی و اثر متقابل آنها در فناوری های ساخت بشر به کار برده شد. به طور کلی هر گونه فعالیت هوشمندانه بشر درخلق، بهبود و عرضه محصـــولات گوناگون با استفاده از موجودات زنده مخصوصاً از طریق دستورزی ژنتیکی آنها در سطـح مولکـولی، در حیـطه این مهم ترین، پاک ترین و اقتصادی ترین فناوری قرن حاضر، یعنی زیست فناوری، قرار می گیرد. با ظهور فناوری DNA نوترکیب، دستکاری ژنها و انتقـال ژن از یـک موجود زنـده به دیگری یا به عبـارت دیگر مهندسی ژنتیک ، ظرفیت بهره گیری از این فناوری به نحو فزاینده‌ای افزایش یافته است. در قرن 21 با توجه به افزایش بی رویه جمعیت و نیاز به تأمین مواد غذایی، زیست فناوری کشاورزی مورد توجه خـاص قرار گرفتـه است. گیـاهان زراعی تراریخته پرمحصول و مقـاوم گوناگونی ماننـد ذرت، برنـج، سویـا، گوجه فرنگی و گندم تولید شده و تکنیک‌های نوین زیست فناوری در افزایش تولید شیر و گوشت دام موثر واقع شده‌اند. تأمین سلامت و بهداشت جمعیت بیش از شش میلیاردی ساکنان کره زمین از طریق تولید داروهای نوترکیب و واکسنهای نسل جدید، دستیابی به روش‌های درمان کم هزینه بیماری ها، یافتن درمان نوین بیماری های صعب العلاج و تشخیص سریع‌تر و مؤثرتر بیماری های گوناگون از جمله بیماری‌های ژنتیکی از حوزه های کارآیی زیست فناوری پزشکی می باشد. حذف مؤثر آلاینده‌های محیطی خطرناک از محیط زیست با استفاده از میکروارگانیسم‌های پالایشگر آلودگـی و استـفاده از تکنیک‌های حفظ، نگهداری و حراست از ذخایر ژنتیکی کشور از جمله کاربردهای زیست فناوری در زمینه محیط زیست می باشد. زیست فناوری در صنعت نیز منجر به تولید محصولات گوناگون با صرف هزینه و انرژی کمتر، ضایعات‌ اندک و از همه مهمتر با کمترین اثر مخرب بر محیط زیست می شود، بدینخاطر از این فناوری به عنوان یکی از پاکترین و در عین حال سودآور‌ترین بخش های صنعت یاد می شود. تصویری از وضعیت موجود بیوتکنولوژی در ایران و مقایسه با برخی کشورهای منطقه و جهان در حال حاضر بیش از 200 قلم دارو و واکسن برای درمان بیماری هایی مثل سرطان، دیابت، ایدز و سایر بیماری های نقص سیستم ایمنی بدن به بازار وارد شده و نزدیک به 400 دارو و واکسن برای درمان بیماری ها مانند انواع سرطان ها، آلزایمر، بیماری های قلب و عروق، MS و ایدز در مراحل آزمون های بالینی قرار دارند. انواع کیت های تشخیصی صد ها بیماری مختلف نیز از محصولات بیوتکنولوژی هستند. نزدیک به 4000 شرکت در زمینه زیست فناوری در جهان در سال 2007 فعال بوده اند که بیش از یک سوم آنها (1452 شرکت) در آمریکا هستند. اکثر شرکت ها نوپا بوده و بر روی اولین محصول خود کار می کنند و وابستگی شدیدی به سرمایه گذاری دارند. نزدیک به 25 میلیارد دلار سرمایه در سال 2007 در این حوزه از فناوری جذب شده که با این میزان، جمع سرمایه گذاری 5 سال اخیر به بیش از 100 میلیارد دلار رسیده است.
  رشد فروش سالانه فرآورده های زیست فناوری از صفر درسال 1980 به 9/5 میلیارد دلار در 1992 و حدود 50 میلیارد دلار در سال 2000 افزایش یافته و با گسترش دامنه کاربرد زیست فناوری، روند بهره برداری نیز رو به توسعه است. در سالهای اخیر ارزش سالیانه فراورده‏‌ها و خدمات زیست فناوری به بیش از 100 میلیارد دلار رسیده است. ابداع و کاربرد روشهای مختلف فناوری زیستی از قبیل کشت بافت، زیست‌شناسی مولکولی و مهندسی ژنتیک باعث ایجاد تحول عظیم در عرصه علوم زیستی از قبیل کشاورزی، پزشکی، منابع طبیعی و محیط‌زیست شده است و در کمتر از یک دهه، تولیدات متنوع زیست فناوری نتایج بسیار درخشان خود را به منصه ظهور رسانده است. بسیاری از کشورهای صنعتی و توسعه‌ یافته و حتی برخی از کشورهای در حال توسعه توانسته‌اند در این زمینه به مرحله بهره‌برداری‌های تجاری و اقتصادی برسند. در حال حاضر کشورهای آمریکا، کانادا، فرانسه ، ترکیه و رژیم اشغالگر قدس در عرصه دارویی از توجه و اولویت اول برخوردار بوده اند و ایران نیز این عرصه را مورد توجه قرار داده است. جمعیت جهان از یک و نیم میلیارد نفر در اول قرن بیستم به 7 میلیارد نفر در حال حاضر رسیده است و با این نرخ رشد به 9 میلیارد نفر در سال 2050 خواهد رسید. بر اساس این افزایش جمعیت، FAO پیش بینی کرده است که از زمین های قابل کشت، باید دو برابر میزان فعلی برداشت کرد تا بتوان نیاز این رشد جمعیت را تامین کرد. امروزه تنها راه حل استفاده از زمین های کشاورزی محدود فعلی و تولید فرآورده بیشتر به کار گیری علم زیست فناوری است. مهندسی ژنتیک نیاز بشر را با زیر کشت بردن زمین های بیشتر و با راندمان بالاتر فراهم می نماید. این فناوری مجموعه‌ای از ابزارهای پیشرفته و مناسب را در اختیار اصلاح گران گیاهی قرار می‌دهد تا بتوانند گیاهان بهتری تولید و تکثیر نمایند. با استفاده از ابزارزیست فناوری می توان ژن هایی را جهت ایجاد مقاومت به سموم، حشرات و آفات یا افزایش مواد تغذیه ای به گیاه انتقال داد و گیاهانی با صفات مفید جدید مانند مقاومت به آفات، علف کش ها، بیماری ها، همچنین گیاهان با دوره زندگی طولانی تر و ترکیبات تغذیه‌ای بهتر تولید کرد. تاکنون ده ها گیاه زراعی تراریخته شامل ذرت، سویا، کلزا، پنبه و ... تولید شده و به زودی ارقام متعدد جدید تجاری وارد بازار خواهند شد. تصویر شماره 2 : نمودار روند افزایشی سطح زیرکشت گیاهان تراریخته و کشورهای تولید کننده آنها در سال 2008 میلادی میلیون ها کشاورز در 25 کشور جهان به کشت محصولات تراریخته مشغول بودند. ایران نیز در سال 2004 میلادی برای اولین بار محصول برنج تراریخته ای را به تولید انبوه رسانید. از سال 2005 نام ایران به عنوان اولین و تنها کشور تولید کننده برنج تراریخته در فهرست تولیدکنندگان گیاهان تراریخته قرار گرفت (جیمز 2006). اما به دلیل ضعف در قوانین و برخورد سلیقه ای و جلوگیری از کشت این محصول، از سال 2007 میلادی نام ایران از فهرست کشورهای تولید کننده محصولات تراریخته حذف شد (جیمز 2007). در بخش زیست فناوری کشاورزی، سطح زیر کشت محصولات تراریخته در انتهای سال 2009 میلادی از مرز 134 میلیون هکتار گذشت (جیمز 2009). کشورهای هند، چین و فیلیپین و همچنین آمریکا و رژیم اشغالگر قدس، بیوتکنولوژی کشاورزی را اولویت درجه یک خود می دانند. زیست فناوری صنعتی از جایگاه ویژه‌ای در میان سایر حوزه‌های فناوری‌زیستی برخوردار است. در کشور ما نیز، فعالیت های بسیار خوبی در زمینه زیست فناوری کشاورزی، پزشکی و دارویی انجام شده است. اما متاسفانه با وجود قابلیت های بالای زیست فناوری در صنایع شوینده، نساجی، کاغذ سازی، چرم سازی و حتی استحصال فلزات از سنگ های معدنی، زیست فناوری صنعتی در کشور هنوز جایگاه واقعی خود را پیدا نکرده است. زیست فناوری محیط‌زیست نیز شامل طراحی، بکارگیری و مدیریت سیستم‌های بیولوژیک به‌منظور پالایش و اصلاح آلودگی‌های محیطی ( خاک، هوا و آب) یا انجام فرآیندهای سازگار با محیط‌زیست برای تولید محصولات تجزیه‌پذیر (سبز) و رسیدن به توسعه پایدار است و امروزه زیست فناوری نقش موثری در کاهش ضایعات وارده به طبیعت از سوی انسان دارد. مثلا پاکسازی پساب با استفاده از لجن فعال و کاهش بو و شفاف سازی فاضلاب های شهری از مهمترین دستاورد های این شاخه از علوم پیشرفته می باشد. اقتصاد در بخش های مختلف صنایع زیست فناوری در حوزه های مختلف اعم از بخش های بهداشت و درمان،کشاورزی، محیط زیست و ...بهره گیری از دانش و فناوری زیستی به مرحله درآمدزایی و تجاری رسیده است (نمودار شماره 3) و روند رو به توسعه است. در حال حاضر، تقریبا 20 نوع پروتئین دارویی نوترکیب در بازارتجارت دارو وجود دارد که 60 درصد فروش آنها مربوط به شش نوع فراورده خاص می شود. این پروتئینهای نوترکیب دارویی عبارتند از: اریتروپویتین، عامل محرک کولونی گرانولوسیت، واکسن هپاتیت B، هورمون رشد انسانی انسولین و آلفا اینترفرون. حدود 300 داروی نوترکیب دیگر برای درمان بیماریهای مختلف به ویژه انواع سرطان، ایدز و بیماریهای دستگاه عصبی، در مراحل مختلف آزمایشهای بالینی قرار دارند. در سال های اخیر، پژوهشهای گسترده‌ای برای تولید پروتئین های نوترکیب دارویی از طریق حیوانات ترانسژنیک نیز مورد توجه قرار گرفته است
.