به گزارش روابط‌عمومی بنیاد ملی علم ایران (INSF) ، ایمونوتراپی و ژن‌درمانی به عنوان روش‌های درمان بیماری‌ها از جمله سرطان است که بر سیستم ایمنی بیمار اثر می‌گذارد و آن را به‌منظور مبارزه راحت‌تر با بیماری تقویت می‌کند. این روش نوعی درمان بیولوژیک است؛ یعنی برای کمک به سیستم ایمنی از آن دسته مواد و داروهای زیستی استفاده می‌کند که توسط سامانه‌های زنده ساخته شده‌اند.
یکی از محققان برجسته در زمینه بیوتکنولوژی در ایران سیروس زینلی است که مدرک کارشناسی خود را در رشته زیست‌شناسی از دانشگاه ارگان Oregon university از آمریکا در سال ۱۳۶۰ دریافت کرد و در سال ۶۰ به کشور بازگشت. وی در سال ۱۳۶۴ برای ادامه تحصیل به انگلستان رفت و کارشناسی ارشد خود را در رشته ژنتیک پزشکی و سپس دکترای تخصصی خود را در رشته ژنتیک انسانی از دانشگاه گلاسگو دریافت کرد و درسال ۱۳۶۸ به کشور بازگشت و در انستیتو پاستور ایران مشغول به کار شد و در سال ۱۳۷۲ رئیس بخش تازه تأسیس بیوتکنولوژی انستیتو پاستور ایران شد.
زینلی در طی ۳۰ سال خدمت، آزمایشگاه ژنتیک پزشکی را در انستیتو پاستور ایران، تأسیس و بعدها این آزمایشگاه توسط وزارت بهداشت به عنوان تنها آزمایشگاه مرجع کشوری تشخیص پیش از تولد انتخاب شد.
در ادامه مشروح گفت‌و‌گوی ما با این استاد برجسته و رئیس انجمن بیوتکنولوژی را می‌خوانید:
تعریف شما از ایمونوتراپی و ژن‌تراپی چیست؟
زینلی: ژن‌درمانی به این مفهوم است که ژن مربوط به یک فرد دچار بیماری ژنتیکی را دستکاری ژنتیکی می‌کنیم تا به ژن طبیعی یا شبه ژن طبیعی برای سرکوب یک ژن بیماری‌زا یا ترمیم و جایگزینی آن ژن کمک کند.
بر این اساس در این علم، ژنی که برای بدن نفع دارد را ترمیم می‌کنیم که این علم در درمان برخی از انواع بیماری تالاسمی، یا درمان ژنی که در دوران کودکی مسبب بیماری شده است، استفاده می‌شود.
علاوه بر این، از ژن‌درمانی برای افزایش باروری، بهره‌وری، داشتن گوشت بیشتر با چربی کمتر و افزایش سرعت رشد دام و حیوانات استفاده می‌شود.
راجع به کاربردها و پتانسیل‌های این حوزه‌های فناوری توضیح دهید؟
زینلی: در علم ایمونوتراپی تمرکز روی سیستم ایمنی فرد است. می‌توان گفت که بیشتر از تلفیق ایمونوتراپی و ژن‌تراپی با هم در کارتی‌سل‌تراپی استفاده می‌شود به گونه‌ای که سلول‌های دفاعی بدن، طوری دست‌ورزی می‌شوند که بتواند فراتر از نقش معمولی ظاهر شده و سلول‌های سرطانی را از بین ببرد. امروزه این بخش از علم، بیشتر مورد توجه قرار گرفته است و در یک جمله می‌توان گفت که کارتی‌سل دست‌ورزی ژنتیکی سلول‌های ایمنی بدن است.
ژن‌درمانی هموفیلی B چند ماه پیش توسط FDA مجوزهای لازم را دریافت کرد و نزدیک به ۳ ٫ ۲ میلیون دلار برای هر نفر، هزینه برآورد کردند. می‌توان گفت که ارزان‌ترین هزینه درمان به این روش، یک میلیون دلار است.
پیش‌بینی شما از آینده پیش روی این فناوری در جهان چیست؟
زینلی: به دلیل آنکه ژن‌درمانی یک درمان قطعی مادام‌العمر است لذا شرکت‌های بیمه‌ای و دولت‌ها از این علم استقبال می‌کنند و این علم آینده درمانی موفقی نسبت به درمان‌های موقت دارد و یک درمان قطعی و یک‌باره خواهد بود و در عین حال، هزینه‌ها را در سازمان‌های بیمه‌گر و سیستم‌های دولتی صفر می‌کند و فرد را از بیماری، رهایی می‌بخشد.
توریست‌درمانی و آینده روشن ایمونوتراپی
در آینده توریست‌درمانی با این علم، پیشرفت می‌کند و افراد زیادی برای ژن‌درمانی به کشورهای صاحب این علم سفر می‌کنند چرا که با ایمونوتراپی و ژن‌درمانی، دیگر نیازی به جراحی و دارو درمانی نیست و حتی ژن‌درمانی را می‌توان در بدو تولد هم انجام داد.
اگر زمانی مجوزهای لازم داده شود، می‌توان ژن‌درمانی را روی سلولی که در رحم مادر قرار می‌گیرد هم انجام داد.
ژن‌درمانی و ایمونوتراپی برای بیماران ژنتیکی و بیماری‌هایی نظیر سرطان کاربرد دارد. از نظر من تمام بیماری‌های موجود، منشأ ژنتیکی دارند و این علم تا سی‌سال آینده، قابلیت‌های زیادی به بشر می‌دهد.
در سال ۹۶ میلادی، موضوع گیاهان تراریخته، مطرح شد که با کمک آن، محصولات با کیفیت و با مقدار بیشتر تولید شد. پس از گیاهان، نوبت به حیوانات رسید و مسلماً بعدها در انسان هم انجام می‌شود.
نظر شما درباره وضعیت توسعه‌ای فناوری‌های ایمونوتراپی و ژن‌تراپی در ایران چیست؟
زینلی: در ایران موانع بزرگ برای ژن‌درمانی وجود دارد و در مراکز دولتی و تحقیقاتی به خاطر مشکلات حمایتی، عملاً کاری نمی‌توانند انجام دهند.
اولین پروژه من در انستیتو پاستور در سال ۷۲ شمسی انجام شد و بیست میلیون برای این پروژه بودجه در نظر گرفته شد که مطابق با نرخ سکه در آن زمان، این مبلغ بیش از هزار سکه بود و در زمانی که بعد از ۳۰ سال بازنشسته شدم، با آن مبلغ امکان خرید ۵ سکه بود ولی در حال حاضر بودجه در حد ۲ سکه تبدیل شده است و مراکز دولتی به علت فقر شدید مالی، عملاً امکان حمایت از طرح‌های این حوزه وجود ندارد چرا که بودجه‌های چند ده یا چند صد میلیاردی دارند.
باید به یک مفهومی، محیط انجام تحقیقات روی این مسئله در کشور ایجاد شود و متخصصان مختلف در زمینه‌های گوناگون، از پزشکی گرفته تا دیگر افراد متخصص، در ژن‌درمانی فعالیت کنند.
چالش‌های پیش‌روی ژن‌درمانی
کمبود بودجه و عدم تمرکز سیستم‌ها بر این موضوع از چالش‌های موجود در این زمینه است.
در سیستم‌های درمان، حمایت‌ها کمتر شده است و اگر سازمان‌های بیمه‌ای به جای آنکه طی سالیان دراز، مبالغی را برای درمان بیماری‌هایی نظیر تالاسمی بپردازند، این مبالغ را به صورت تجمیع شده، برای تحقیقات این حوزه بدهند؛ نتیجه مطلوب حاصل می‌شود.
علاوه بر این اگر اراده دولت بر حمایت و پرداخت بودجه به این بخش باشد، بخش خصوصی هم سرمایه گذاری می‌کند و در صورت موفقیت بخش خصوصی، دولت با همان بودجه‌های در نظر گرفته، خرید خدمت کند و نتیجه تحقیقات را به نفع جامعه از شرکت خصوصی خریداری نماید. در غیر این صورت، با سرمایه اندک مردم و سازمان‌های بیمه، عملاً شرکت فعال در حوزه ژن‌درمانی، ورشکست می‌شود.
مهندسی معکوس راهکار پیشرفت ایمونوتراپی
آمریکا در زمینه ایمونوتراپی و ژن‌درمانی، تاکنون موفق بوده است و ما به راحتی می‌توانیم از طریق مهندسی معکوس، در این زمینه تولید داشته باشیم ولی باز هم نیاز به اطمینان از همکاری دولت در انجام فرآیند و به‌نتیجه‌رساندن آن وجود دارد.
جایگاه پژوهشگران و شرکت‌های ایرانی نسبت به رقبای منطقه‌ای و جهانی چطور است؟
زینلی: حدود ۶ دانشجو در کنار من، در این زمینه، فعالیت تحقیقاتی داشته‌اند و تلاش محققان در این عرصه ستودنی است اما نمی‌توانم بگویم که کشور ما و دانشمندان و محققان در این زمینه، جایگاه عالی و فوق‌العاده‌ای دارند. متأسفانه این احساس در بین محققان وجود دارد که تحقیق در ایران، یک موضوع فانتزی است و در ایران با بودجه‌ای که کل آن به اندازه بودجه یک محقق در امریکاست، پژوهش می‌کنیم.
علاوه بر این، مواد و ملزومات تحقیق باید از خارج از کشور، تهیه شود که این کار هم با وجود تحریم‌ها، امری سخت و زمان‌بر است.
ترجیح می‌دهم به جای آنکه بگویم محققین ما ضعیف هستند بگویم امکانات نزد محققین کم است وگرنه کارهای بزرگی انجام می‌دهند.
۲ شرکت بیوتک، اولین و بزرگترین صادرکننده دارو به خارج از کشور هستند و تأمین داروهای خاص کشور نیز به طور عمده بر عهده این دو شرکت است و حتی صادرکننده‌های مطرحی به کشورهای منطقه محسوب می‌شوند.
متأسفانه تا زمانی که در ابتدای فعالیت تحقیقاتی، بودجه مناسبی به محققان بدهیم و پس از آن روند این حمایت‌ها ادامه نداشته باشد، نمی‌توان امیدی به مراکز علمی دانشگاهی داشت.
جای خوشبختی است که طی چندین سال گذشته، با حمایت‌های معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، بخش خصوصی قوی‌تر از قبل عمل می‌کند.
می‌توانید چند نمونه از فراورده‌ها و شرکت‌های موفق این حوزه در ایران و جهان را مثال بزنید.
زینلی: در زمینه ژن‌درمانی نمی‌توان شرکتی را نام برد اما در زمینه کارتی‌سل، شرکت سیناژن با کمک دکتر حمیدیه در مرکز طبی کودکان توانست به تولید موفق این دارو دست پیدا کند. در حوزه بیوتک، ده‌ها شرکت فعال هستند ولی سیناژن و آریوژن دو شرکت بزرگ صادرکننده این حوزه محسوب می‌شوند.
مهم‌ترین چالش‌های پیش روی محققان و فعالان این حوزه در کشور ما چیست؟
زینلی: پتانسیل زیادی داریم ولی راه زیادی در ژن‌درمانی پیش رو داریم. کشورهای همسایه نظیر عربستان سعودی، امارات و ترکیه سرمایه‌گذاری‌های کلان در زمینه ایمونوتراپی و ژن‌درمانی داشته‌اند و ما اگر می‌خواهیم در این موضوعات، حرفی برای گفتن داشته باشیم باید علاوه بر جلوگیری از مهاجرت نخبگان با امیدآفرینی و حمایت‌های مادی و معنوی، مراکز علمی، دانشمندان و محققان را نیز به صف کنیم و ترجیح بر این است که حمایت‌ها و بودجه‌های تحقیقاتی به شرکت‌های دانش‌بنیان داده شود که این شرکت‌ها با این بودجه‌ها و البته امکانات خودشان، تحقیق در ایمونوتراپی و ژن‌درمانی را انجام دهند.
این بودجه‌ها نباید به محقق صرفاً به خاطر درجات تحقیقی و مدارج علمی داده شود بلکه باید به خاطر محیط و امکانات تحقیقاتی ارائه شود.
اخیراً بنیاد ملی علم ایران با همکاری ستادهای معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان فراخوان «برنامه حمایت از پژوهش‌های انقلاب زیستی ۱- ایمونوتراپی» را برای شتاب‌دهی به پژوهش‌های این حوزه اعلام کرده است این نوع حمایت‌ها تا چه حد می‌تواند مؤثر باشد؟
زینلی: به جای تعریف ۲۰ پروژه باید یک یا دو پروژه تحقیقاتی را در سطح کلان تعریف کرده تا توسط یک تیم پرقدرت و موفق انجام شود. به عبارت دیگر پول باید در جایی هزینه شود که محیط و امکانات همراه افراد موفق وجود داشته باشد.
تزریق بودجه کافی که بخشی از آن به شکل قرض‌الحسنه و بخشی به شکل بلاعوض باشد، می‌تواند به نتیجه‌بخش‌بودن تحقیقات کمک کند. به عنوان مثال، برای یک پروژه دارویی، تیم من بالغ بر یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون تومان از صندوق نوآوری و شکوفایی دریافت کرد و معاونت علمی هم ۲ میلیارد تومان به ما در انجام آن طرح کمک کرد که سرانجام ما با هزینه‌کرد ۴۸ میلیارد تومانی، پروژه را به انجام رساندیم و در پایان مبالغ معاونت علمی و صندوق نوآوری و شکوفایی را هم بازگرداندیم اما این کمک‌ها، در ابتدای راه لازم و تأثیرگذار بود.
وقتی برای انجام طرح پژوهشی هزینه می‌شود، اجازه داده نمی‌شود که آن پروژه شکست بخورد.
راهکارها و توصیه‌های شما به عنوان یک متخصص و فعال این حوزه برای رفع مشکلات و شتاب‌دهی به پژوهش‌ها چیست؟
زینلی: می‌توانیم با مهندسی معکوس، زمینه‌های پیشرفت در ایمونوتراپی و ژن‌درمانی در کشور را فراهم کنیم و با پرداخت پول و بودجه حمایتی به شرکت‌های دانش‌بنیان، این شرکت‌ها نیز نخبه‌ها را برای انجام طرح به صف می‌کند و به این ترتیب، طرح به نتیجه می‌رسد.